7
1- болум
Мээрим менен Токон бала кездеринде кошуна болуп жашашкан, экөөнүн ортолору эки жаштан эле. Токон беште, Мээрим үчтө, таң атаары менен эле кимиси ойгонсо дагы бири-бирин көрмөйүнчө ыйлап ата-энесине чатак салып туруп алчу. Токондун атасы партиялык кызматкер болгондуктан кызматка кайда которулса кете берчү, Мээримдин атасы колхозчу, Кубат жоош момун адам, Баатырбек кызматчы болгондуктан саал керсейип анча мынчаны тоготпогон неме эле. Экөөнүн тең тун балдары, Гүлнара кызын көтөрүп дарбазанын эшигине туруп калчы, ошондо Анара экөө таанышып калышкан. Анда Токон эки жашта, Мээрим алты айлык болчу, экөө аркы беркини сүйлөшүп туруп анан кирип кетишкен. Ошондон баштап алар бири-бири менен кезиккенде балдары ойноп жүрүп бирге чоңоюшту, Баатырбек негедир бул айылда көпкө туруп калды, айылдын эли, айыл жага түшкөн эле, анча-мынча мал күтүп, жаш болсо дагы кызматынан пайдаланганды үйрөнүп жеп ичкенге машыга баштаган, калп эле кой, ай дегени болбосо кийинчерээк элдин алпин билип алып атайлап жасачу болгон. Директор болуп туруп кызмат керек дегендерге жең ичинен өзү даярдап, райондон, областтан тааныш таап алган, ага кабинетте отуруп чалып коюп көп иштерге жетишти. Мээрим үчүнчү класска окуп калганда кокусунан эле Баатырбекти башка районго которуп ийди, ал кетээрде бирге иштешкендерин чакырып ажырашаяк кылып жаткан.
- Мээрим, силер кетесиңерби? - деди Токон бултуя карап.
- Ооба, кетебиз.
- Эми такыр келбейсиңерби?
- Билбейм.
- Мээрим.
- Мм.
- Мен сени сагынам да.
- Мен дагы.
- Сага бирдеке берейинби?
- Ал эмне? - Мээрим күлүп карап калды.
- Бул менин сүрөт тарткан калемим.
- Аа-а, чын эле мага бересиңби?
- Ооба.
- Токто, - Мээрим калем салгычты көтөрүп үйгө кирип кетти, эл менен бака-шака болуп жаткан ата-эне кызына көңүл бурган деле жок, ал китептеринин арасынан өзү тарткан ата-энеси менен өзүн сүрөттөгөн альбомдогу бир баракты айрып алып чыкты, - Мына, бул биздин сүрөт, сен муну жоготпогун ээ?
- Эч качан жоготпойм.
- Болуптур анда, биз эртең кетебиз.
- Жакшы бар Мээрим.
- Жакшы кал, - Экөө кол алышты, балалык сезимдеринде бири-биринен айрылгысы келбей турду, ошентип алар эртеси таң ата жолго чыгышты, Токон ата-энеси менен карап турушту, аларга байкалбаган аруу сезимдер көздөрүнө жаш ала коштошушту, ким билет, булар канча жылдар өткөн кезде кайрадан жолугушаар, бирок ал азырынча белгисиз эле.
- Уулум, сен ыйлап жатасыңбы? - деди Кубат Токонду карап.
- Мээрим кетип калбадыбы? - Токон бырылдап ыйлап ийди.
- Кантет, сен чоң жигит болуп калбадыңбы, ыйлаба да, Мээрим кетсе дагы башкалар келет, - деди Анара күлүп, - Эми башка директор келет экен.
- Башканын кереги жок! - деп Токон жүгүрүп үй артына кетти, Кубат менен Анара күлүп кала беришти, жай турмуш өтө берди, кийин жаңы директор келди, бирок алардын эң кичүүсү Токон менен тең Асылбек деген баласы абдан мактанчаак да, көйрөң болуп чыкты, Токонду алар үйүнө киргизчү эмес, мурункудай эле кирип барып ойномок болуп келе жаткан Токонго апасы Салима:
- Ай бала, бар үйүңө, - деди орой.
- Асылбек менен ойноюн дегем.
- Ал сени менен ойнобойт, - деп кирип кетти, Токон томсоро артын бир карап алып анан үйүнө келди, кабагы бүркөө.
- Сага эмне болду балам? - деди Анара ага.
- Асылбектин апасы жаман экен.
- Ийи, аякка эмнеге бардың эле?
- Ойноюн дегенмин.
- Кой барбай жүр, алар Баатырбектердей эмес экен.
- Мээрим барда жакшы болчу, - деп Токон сабагын даярдаганы жаңы отурганда ышкырык чыгып калды, терезеден караса Асылбек, бир аз чыккысы келбей туруп анан босогого келди, - Эмне болду?
- Бери келсең.
- Сабагым бар.
- Жөн келбейсиңби эми.
- Эмне? - деп кабагын сала Токон анын жанына келди.
- Мына бул ботсту көрдүңбү? - деди бутун көрсөтө.
- Көрдүм.
- Атам алып келип берди, эскимди сага берейинби?
- Аны эмне кылам? - Токон ага таңгала карады, бирок өзүнүн сабакка кийген бут кийими эскирип жыртылып калганын эстеди.
- Эми анын кереги жок, сен кийе бер.
- Кереги жок, апам урушат.
- Эмнеге?
- Бирөөнүкүн алба деген.
- Ой ат-таа, меникиндей импорт кийим кийбейсиң го?
- Баары бир, - деп Токон артына кайрылды, - Кереги жок, жөнөкөй эле кийем.
- Жүрү ойноп келебиз.
- Мен сабак даярдайм, - деп кирип кетти, Асылбек унчукпай карап кала берди, ошентип убакыттар өтө берип бойго жетишти, Токон Асылбек менен анча мамиле кылбай калган. Узун бойлуу келишкен жигит болду, Асылбек бетинде майда сепкили бар кыска бойлуу жигит. Алар ошондон тартып бири-бирине атаандаш болуп бара жаткан эле, бирок билдирбейт. Ага апасынын арты менен жабышкан кыздар көп бирок Токон көп кыздарга көңүлсүз мамиле кылат, ал алигиче Мээримди ойлоп дилинде: "Кандай кыз болуп калды экен, сулуу акылдуу болгон чыгар, мени эстейт болду бекен, же таптакыр унутуп койдубу, балким эсинен чыгарып койгондур, мен сени издеп табам Мээрим, сен жок кандай гана зериккенимди ошондо айтып беремин", - деп кыялында сүйлөшүп отургандай жылмайып алат. Аида ага көп ыктаганы менен аны анча жактыра бербейт, бирок ага Асылбек акидей асылып алган, бүтүрүү кечинде Токонду куттуктап блокнот менен ручка берди эле Токон аны сыйлап гүл берди. Ага ичи тарыган Асылбек:
- Токон, сен Аиданы сүйбөйсүң, кое бер да, - деди кызаңдай.
- Мен аны кармаган жокмун, ал өзү билет ким менен мамиле кылганды.
- А сен ачык айт сүйбөйм деп.
- Ал өзү деле менин сүйбөгөнүмдү билет.
- Анда ага жакындаба.
- Эмнеге?
- Мен аны сүйөм.
- Сүйө бер.
- Токон, оюну жок айтам, ага жакындачу болсоң жаман айтышып калабыз.
- Асылбек, барчы нары, Аида менен менин ишим да жок! - деп Токон басып кетти, Асылбек жини келип кала берди, Аида аларды карап турган, Токон ары басаары менен анын жанына келди:
- Кечеге катышасыңбы Токон?
- Жок, мен барбайм.
- Эмнеге, акыры бөлүнөт экенбиз, ар кимбиз ар жакка кетебиз ушул күнү чогуу болгонубуз жакшы эмеспи.
- Менин көңүлүм жок.
- Сен дайыма ушундайсың, ал тургай сени жактырган кыз барын билгиң келбейт, - Аида таарынгандай болду.
- Аида, андайды уккум да келбейт.
- Токон, неге мындайсың, же жүрөгүңдө бирөө барбы?
- Ооба, бирөө бар Аида.
- Ал ким?
- Эч кимге айтпайм.
- Биз менен окуйбу?
- Жок, ал биерде эмес.
- Кантип? - Аида көздөрүн бакырайта карап калды, ал өзүнүн классынан же ылдыйкы класстардан бирөөнүн атайбы деп турган.
- Ошондой Аида, менин жүрөгүмдө бирөө бар, - деп Токон бурулуп ары басып бара жатканда Асылбек анын алдынан чыкты.
- Кыздарга мындай мамиле кылган болбойт де, - Чекесин тырыштырды.
- Кандай мамиле кылуум керек?
- Кызга мамиле кылууну билбесең жолобой жүр! - Экөө тирелише калды.
- Эмне болуп жатасыңар? - Аида ортого түшө калды, - Мен буга кыздарды сыйлоону үйрөтүп коеюн.
- Сенсиз дагы билем.
- Асылбек, - деди Аида, - Сен өзүңдү маданияттуу көрсөтпөй эле койчу, керек болсо сен өпкөсүң, андайлар эч кимге жакпайт.
- Эмне, мен мына будан дагы жаманмынбы? - Асылбек кыжырлуу жылмая сөөмөйү менен Токонду көрсөттү, - Ага караганда менде баары бар, кыскасы төрт тарабым кыбыла.
- Сенде баары барын билем, - деди Токон ага карап, - Болгону бир нерсе жетишпейт, - Кытмыр жылмайып койду.
- Эмне, жетпеген жеримди айтып койчу билип алайын.
- Сенде уят-намыс жок! - деди Токон.
- Сен уяттуусуңбу? - Асылбек ага жулунду.
- Балдар, уят эмеспи, эми көп болсо бир айдан кийин ар кайсы жакка тарайбыз, аз убакыт калганда урушпагылачы.
- Аида, жүрү балдар жакка кеттик, - деди Токон атайын.
- Кеттик, - Аида кубанычтуу күлүңдөй аны колдон алды.
- Көрөбүз, ким уяттуу ким уятсыз экенин, - Бозала болгон Асылбек алардын артынан чогулуп ар жерде беш-алтыдан топтошкон улан-кыздарды көздөй басты, Асылбектин өзүнө окшогон теңтуштары бар, булар төртөө, качан болсо бирге жүрүшөт, Азат ал келе жатканда эле:
- Эрөөлгө чыкчудай болуп кайда жүрөсүң? - деди тамашалай.
- Бир иш бар балдар.
- Кандай иш?
- Аидадан Токонду алыстатуу керек.
- Ой ошо да кеппи, экинчи өйдө карабас кылып коебуз, - деди Элмир аны көз кыйыгы менен карай, - Сага ошол эле тоскоол кылып жатабы?
- Ооба, Токон болбосо ал меники болмок.
- Кызык, - деди Канат, - Үрүп чыгаар ити жок немени кыздар эмнеге жактырышат?
- Ал өлүмүш болуп өзүн маданияттуу көргөзүп жатса кыздар жакшы көрө берет да, - деди Азат, баары каткырып калышты, ары жактагылар өздөрүнчө кечки вечерди ойлонуп жатышкан, биринен-бири өтүп бака-шака, Токон кечеге катышкыс келген эмес, бирок Асылбектин сөздөрүнөн кийин ал бармак болду, ага Аида абдан кубанды, оюнда: "Токон мени сүйөт, ошондуктан Асылбектен кызганды", - деп турду. Кеч кирип кече шаңдуу болуп мектептин чоң залында ырдап бийлешип, көңүлдөрү куунак болуп андан кийин алар даярданып жаткан үйгө барышты, ал жерде дасторкон четинде тамашалашып отурганда Токонду Асылбек сыртка чакырып чыкты, жанында Азат менен Канат, Элмир турган, алардын адепсиз балдар экенин билсе дагы сылык суроо узатты:
- Балдар, эмне керек?
- Эч нерсе, биз менен жүр, эркек болсоң, - деди Азат.
- Кайда?
- Сурабай баса бер, - Беркилер каткырып калышты.
- Жок, мен эч жакка барбайм.
- Коркок десе, андай болсо үйүңдө эле отурбайт белең?
- Ушул жерден айта бергиле.
- Болбойт, балдар бар.
- Анда мен кирдим, кандай десеңер дей бергиле, - Токон артына кайрыла бергенде бири алка жакадан алды.
- Эй суу жүрөк кайда?
- Кое бер, мен силерге окшогон тартипсиздер менен сүйлөшпөйм.
- Эмне, жанагы чылаа жыттанган атаң сени тартиптүү тарбиялады беле? - деп Элмир аны көчүккө бир тепкенде көмкөрөсүнөн жыгылып чекесинен кан атып өзү эси ооп калды, босогодогу тепкичке тийген эле:
- Эми эмне кылабыз? - деп бири-бирин карап калганда үй ээси чыга калды эле алар ары көздөй жүгүрүп кетишти, Токонду үйгө алып кирип жарылган жерине йод сыйпап канын токтотуп эсине келтирип анан ооруканага алып бармак болгондо ал болбой койду.
- Асылбекти милицияга бериш керек, - деди Аида.
- Кереги жок, алар тийген жок, мен өзүм жыгылып кеттим.
- Калп, үчөөнүн чыгып кеткенин баарыбыз эле көрбөдүкпү.
- Ооба, ошолордун колунан келди.
Ар кимиси ар кайсыны айтса дагы Токон ага болбоду, аны үйүнө жеткирип коюшту классташтары, ата-энеси тызылдап сурап, үйрүлүп түшүшсө дагы айтпады, өзүм жыгылдым дегенден башка сөз чыкпады андан. Чекеси шишип чыкты, көгөрүп ал тургай башын көтөрсө ооруп үч-төрт күн жатып калды, биринде экзамен башталмак, даярдык көрүп окуп жатты, бирок башынын ооруганы көбөй берди, акыры бир жумага жетпей катуу ооруганда ооруканага алып барышты эле баш сөөккө зыян келип мээге кан куюлаарына аз калган дешип операция жасаганга шаарга жөнөтүштү. Экзамен тапшырбай калды, сабакты жакшы билгендиктен ага бааны коюп коюшту мугалимдер, элден окуучулардан угуп Кубат директорго кирди, ал дагы жакында колхоздор менен совхоз тараганда кете турган болуп жаткан.
- Кел, кошуна кел, - деди Жамалбек ага сылык сыпаа гана.
- Келип калдым, - Кубат ордунан улам копшолуп коюп колдорун ушалана сөз баштады, - Сизге айтаар сөзүм бар...
- Айт, айта бер Кубат, балаң жакшыбы?
- Балдардын эмне талашы бар билбейм...
- Эмне болуптур?
- Асылбек достору менен Токонду уруп коюптур.
- Койчу?
- Ооба, менин балам азыр оор абалда, эмне болорун кудай билбесе... - Кубат муңканып барып көзүнө жаш тегеренди.
- Балким башка балдар менен урушкандыр?
- Жо-ок, Асылбек өзү чакырып чыгыптыр.
- Мейли, анда чындыгын аныктайлы, сен көрдүм билдим дегендерди алып кел Кубат, жок андай болбосо акчадан жардам кылайын, шаардан врачка сүйлөшүп дарылатканга жардам берейин, - деди. Баласынын урганын уккан, билмексенге салды.
- Жо-ок, чындыкты табалы.
- Айтканың болсун.
- Мен көргөндөрдү алып келейин, - Кубат кабинеттен чыгып кетти. Жамалбек: "Акмак, бул кылыгыңды кечирбейм, сени бул жерден жоготпосомбу, эч кимди укпай ушул болду, баарына энең күнөөлүү, ашыкча эркелетип жиберди", - деп ойлонуп алып кабинеттен чыкты, ошол убакта совхоздун малын элге өткөрүп берип жатышкан болчу. Кубат үйүнө келип балдарын бир карап коюп анан Аида менен Болоттун үйүн көздөй басты. Алардын кагазга жазып бергенин алып андан кийин дагы эки-үчөөнөн көргөнүн далилдеген ишенимин үчүн ээрчитип алып кайра конторго келди, Жамалбек жок эле, секретарь кыз аларды күтүп тургула деп коюп чыгып кетти, арадан эки сааттай убакыт өткөндө келди директор. Бирок ал баарын жаап акырында Кубатка элүү миң рубль берди да бүтүрүп койду, токсонунчу жылдары акчанын баркы кетип саны к1п сапаты төмөн болуп турган кез болчу. Токонду дарылатып канчалык караса да өзүнө келе албай койду, эки жылдап ооруканага жатып чыгып кайра эле кармап калат. туруп-туруп башкача болуп сүйлөп кирет, кызыгы канчалык ооруп жатса дагы Мээримдин тарткан сүрөтүн колунан түшүрбөйт, бүктөп төш чөнтөгүнө салып алат, кокус апасы костюмун жууганда көрбөй калбасын деп чечээри менен алып кие турган кийимине салып коюп жүрө берет. Ал үйдө жумуш жасаганды билбей калды, тамакка деле табити жок, же бирөө менен ачылып сүйлөшпөйт. Убакыт желдей сызып арадан дагы төр жыл өткөндө Кубаттын бир тууганы Турат:
- Кубат Токонду үйлөнтүп койсоң оорусунан сакаяр беле? - деди.
- Кантип, ким кызын берет, акыбалы бул болсо, менин колум жука, азыркы кыздар макул болобу?
- Мен сүйлөшөмүн, кээ бир ооруну адаштырса болот дейт, үйлөнтүп койсок жакшы болуп кетээр.
- Андай болсо жакшы го.
- Келин болсо деле алып берип көрөлү.
- Мейли.
- Кубат, Токон жинди деле эмес, башы ооруганда эле өөдүк-сөөдүк сүйлөбөсө жакшы эле, бир аз күтсөк кадимкидей болуп кетээр, - деп Анара уулуна келинди ыраа көрбөй турганын билдирди.
- Балам, акырындык менен сакайып кетсе көрөбүз да, адегенде үйлөн деп айтып көргүлөчү, - деди Турат.
- Мен айтып көрөйүн, - деди Кубат, кечинде Токон дасторкондо отуруп идишине кашыкты салып улам сапырып ойлонуп отурганда.
- Токон, эми үйлөнүшүң керек, - деди Анара сынай карап.
- Эмне, менби апа?
- Ооба балам, сени менен теңдер экиден балалуу болуп калышты.
- Үйлөн балам, - деди Кубат бир жагынан, Токон ата-энесин карап бир топко үнсүз отура берди, анан тамагын тез-тез ичип бүтүп бөлмөсүнө чыгып кетип жатып алды. Анын туюму такыр жок болуп эч нерсени ойлончу эмес, ата-эне баласынын тагдырын талкалаган балдарды каргап шилеп ыйламсырап отуруп калышты, эртеси дагы айтты эле:
- Кимди алам? - дегенде Кубат менен Анара кубанып кетти.
- Табылат балам, сени үйлөнтүп коелу, отузга чыкканча бойдок жүрө берет белең? - деди Анара.
- Сен эми чоңойдуң, аял табылабы?
- Ооба, үйлөнөм ата, - деди да унчукпай калды, негедир ушул азыр ал чөнтөгүнөн сүрөттү алып колу менен сылап, - Мээрим кайда болду экен? - деди эле Анара менен Кубат бири-бирин карап калышты.
- Ал эмдигиче күйөөгө тийип кеткендир, - деди Анара акырын.
- Чын элеби? - Токон апасын элээ карады.
- Ооба балам, жыйырма бешке чыккыча окуп эле жүрбөсө.
- Мен аны табам дегенмин апа, эми таба албайм, - Токон кабагын чытый отуруп калды, - Мени унутту го.
- Токон, алдыңа кетейин десе, кыздар бойго жеткенде ошентип күйөөгө чыгат, балдар үйлөнөт, эми сен дагы үйлөнөсүң.
- Мен Мээримди табышым керек эле, - деп ордунан туруп кетти.
- Капырай, акыл-эси даана эле го Кубат, - деди Анара ал чыгып кеткенден кийин.
- Бир аз бар, чын эле үйлөнтүп койсок кадимкисиндей болуп кетээр.
- Ким билсин, андай деле билинбейт, болгону киши менен сүйлөшпөйт, - деп Анара кейип алды, ошол күнү Токон Мээримдер жашаган үйдү карап көпкө турду, союз тарап директорлор алмашып келбей калгандан бери ал үй ээн турган эле, аны дагы бир амалкөй өзүнө каратып алганы жатканы угулган, анткени ал үй өкмөткө карачу, атайын директорлорго салынган үй эле. Ошол учурда ага жолугуп ал-акыбалын көргөнү классташтары келе жаткан, Аида менен Самат, Төрөкул, дагы Алтын деген кыз, алар ар жакка иштеп жүрүшкөн, айылга келип жолугуп калып Токонду көрүп келгени атайын чыккан эле.
- Кандайсың Токон? - деп Аида келип учурашканда баары ага кол сунду.
- Кандай ден-соолук?
- Жакшы болуп калдыңбы?
- Жакшы эле...
- Биз сени көргөнү келгенбиз.
- Окууга тапшырдыңарбы? - деди Токон кадимкисиндей эле карап.
- Жок, окуу кыйын, иштеп жатам, - деди Самат.
- Биз окуй албадык, бизден сен окуй турган элең.
- Эми окубай калдык го? - деп Токон жер карады, тигилер бири-бирин карап калышты, анысы: "Жакшы эле экен го, айнып калыптыр дешпеди беле", - деген көз караштар эле.
- Мен ооруп калбадымбы...
- Эчтеке эмес, эми сакайып калыпсың, - деди Самат жылмая.
- Балдар, мен үйлөнөйүн деп жатам.
- Эң сонун, үйлөнсөң жакшы эмеспи, биз кете электе үйлөнтүп кетели, - Төрөкул күлө карады, - Кимге үйлөнгөнү жатасың?
- Билбейм, атамдар тапканы жатат.
- Кызыксың го? - Самат ага таңгала карады, - Сүйлөшкөнүң жокпу?
- Мен оорукчан болсом ким карамак эле.
- Койчу Токон, - деди Аида, - Сен оорубай эле турасың го?
- Токон, башка жакка барбай эле Аиданы ала качалы, - деди Самат каткыра, - Туурабы балдар Аида деле алты жылдан бери күйөөгө тийбей сени күтүп жүрбөйбү, - Аидага карады эле ал:
- Эмне экен, тийсе тийип алам, Токондой күйөөлүү болсом жаманбы? - деп тамашалай күлүп калды, Токон унчукпады, көпкө сүйлөшүп турушуп анан кетишти, баласынын теңтуштары менен турганын көрүп ата-эне кубанып жатышты, бирок Токон туруп-туруп эле башканы сүйлөп калганын алар билип эле турат, акырындык менен калат деп ойлошот, анын негизги дарты башка экенин алар кайдан түшүнсүн. Айткандай эле алар Аиданы ала качып алышты, ата-энеси чыр чыгарып аны алып кетмек болду эле кыз болбой койду. Ырым-жырымы бүткөндөн кийин Токон Аиданы карап коюп:
- Аида, сүйлөшкөнүң бар беле? - деди бир күнү.
- Эмнеге сурадың Токон?
- Сени бактысыз кылып коембу дейм.
- Койчу Токон, мен сага тийгениме бактылуумун.
- Чын элеби? - Токон аны карап калды, ошол учурда Токондун оюна капыстан эле Асылбек түштү, анын Аидага жолобо дегени кулагына угулуп кулагын баса калды, кайра-кайра өткөнү эсине түшө берип көмкөрөсүнөн жатып алып, - Аида-а жогол, мен сени көргүм келбейт! - деп бакырып кирди, Аида үрпөйө аны өйдө кылмак болду.
- Токон, сен эмне деп жатасың, өзүңө келчи.
- Жогол, сени көргүм келбейт, Асылбек сени сүйөм! - деди колун силке.
- Ал качан эле жок болгон Токон, азыр биз экөөбүз элебиз го? - Аида ыйлап жиберди, - Өзүңдү кармачы.
- Эмне болду Аида? - Анара кирип келди.
- Билбейм, бир заматта эле...
- Токон, эмне болуп кетти балам? - Анара баласынын жанына келип ийинден алды, - Турчу балам.
- Кереги жок апа, Асылбек келип калат, Аидага жолобо деген.
- Ал жок балам, көчүп кетишпеди беле, - деп зорго тынчтандырды, ошол бойдон Токон Аиданы көргүсү келбейт, ал аны менен жаткан деле эмес, Аида ыйлап-ыйлап же кете албайт, же күйөөлүү аял болуп жашай алба чүнчүп кетти, Токон өзүнчө отуруп сүйлөй берчү болду, бир күнү алардын үйүнө эки классташы аялдары менен келип калышты, Аида жаркылдап тозуп алды, бирок анын жүрөк түпкүрүндө билинбеген арман жаткан эле. Токон алар менен жакшы эле отуруп Аида жанына келип отураар менен:
- Сен тигиндей отурчу, - деди өзү ары жылып.
- Токо, Аиданы эми жактырбай калдыңбы? - деди Сейит күлө.
- Мени тигил акмак кармап жатпайбы, - деди кабагын бүркөгөн Токон.
- Ким? - деп Сейит аялы экөө жарыша карады.
- Асылбек, - деди жини келген Токон.
- Ой досум, андан дагы эле кызганып жүрөсүңбү? - деп Сейит каткырып калганда Аида оозун кымтып койду.
- Мен эмес, ал кызганып урушпадыбы, ошонусу үчүн кереги жок, - деп Токон туруп чыгып кетип калды.
- Ал ушинтет, экөө урушуп ушундай болгон, - деди Аида улутуна, - Мен эми муну менен акыркы күнүмө чейин азабын бирге тартуум керек, минтип таштап кете албайм.
- Кызык, жакшы болуп калды дебеди беле?
- Мени көргөндө ошолор эсине түшөт окшойт.
- Дарылатышыңар керек го?
- Ошентебиз го.
- Кой, биз кетели, - деп Самат отура албай ордунан турду, аларды узатып кирген Аида акырын Токон кирген бөлмөнү акырын ачып караса:
- Жок-жок, мен Аидага жолобойм, менин Мээримим бар, сен-сен ала бер Аиданы, мага кереги жок, - деп өзүнчө сүйлөп колундагы эскирген сүрөттү колу менен сыйпалап отуруптур, абайлап кирип келип:
- Токон, бул эмне? - деди.
- Булбу? - деп жылмайып койду Токон, - Бул Мээрим, - деди ортодогу кыздын сүрөтүн сөөмөйү менен сайып, - А бул атасы, бул апасы.
- Кимдер эле?
- Мээрим тарткан сүрөт, мага берип кеткен.
- Алар кайда? - Аида анын өзү менен сүйлөшкөнүнө кубана улам суроо узата берди.
- Билбейм, мен аны жакшы көрөм, бул сүрөт жоголсо мен дагы жоголом.
- Эмнеге?
- Мен аны сүйөм, ушунчалык көргүм келет, - Токон сүйлөп жатканда Аиданын жүрөгү сайгылашып турмушунан катуу жаңылып, өзүнүн өксүгөн өмүрүнүн сыздап жүрүп өтөөрүн ойлоп көзүнүн жашы мөлт этти.
- Токон.
- Эмне?
- Мээримди тапсаң эмне кылмаксың?
- Тапсамбы? - Ойлонуп саамга туруп калды.
- Ооба, тапсаң эмне кыласың? - Аида кайра сурады.
- Үйлөнөм, - деди Токон бул жолу токтоосуз эле, - Соң той берип анан үйлөнөбүз.
- Менчи, мен эмне кылам?
- Эмне? - Токон ага кайрылып көзүндөгү жашты көрүп көпкө турду да, - Сени Асылбек алат да, - деди.
- Токон, мен сенин аялыңмын да, - Зорго айтты ушуну Аида.
- Сенби, менинби? - Таңгала карап анан башын чайкады, - Жо-ок жок, менин аялым Мээрим болот, а мен сага Асылбек айткандан кийин жолобоюн дегенмин, ал сени алып кетет, - деди да кайрадан эскирип бүктөмүнөн айрылайын деп калган кагазды салып, - Күтө тур, мен сени сөзсүз табам, - деди да кайра бүктөп чөнтөгүнө салып алды.
- Жо-ок Токон, мен сенин аялыңмын, биз үйлөнгөнбүз, - деди чыдабай кеткен Аида, - Сен менин күйөөмсүң уктуңбу?
- Бар, бар кет үйүңө, мен сага жолобойм.
- Токон, - деген Аида сыртка ыйлап чыгып бара жатканда Анара көрүп калып аны токтотту:
- Аида, эмне болду?
- Апа, мен эмне кылам, ал мени жанына жолотпой жатат.
- Кой балам, ал оору эмеспи, акырындап көнүп кетет, атың өчкөн Асылбек деген аны коркутуп койгон экен да, кантейин айланайын балам ай, жүрөгүндө анын сөзү сиңип калган тура, - деп кейий Аиданы ичкери киргизди.
- Мен кантем апа?
- Шашпа балам, чыдасаң баары жайына түшөт.
- Билбейм апа, ал Мээрим деп жатпайбы.
- Ал бала кездеги коңшунун кызы болчу, кеткен директордун кызы, азыр баладай болуп турбайбы садага, ошого дагы ызаланат бекен, - деп Анара Аиданы тынчтандырды. Кечинде Кубат экөө кеңешишти, анан Токонду врачка кайрадан көрсөтүү керектигин ойлонуп алып бармак болушту, Аида акырын Токондун жанына келип жатты: "Балким бирге болсок имерилип өзүнө келип калаар", - деп ойлонуп акырын кучактады, Токон шарт бурулуп аны карады:
- Эй сага эмне болду?
- Мен сени сагындым.
- Жинди го, агай-эжейлер билип калса эмне дейт, мен эртең сабакка барамын, анан Асылбекти көрсөм аябай жанчам.
- Токон, келчи эми кучакташып жаталы.
- Сен бузулган кызсың го? - Токон тура калды, - Тур ары!
- Мен сенин аялыңмын, сен менин күйөөмсүң, кел бирге жаталы, биз балалуу болобуз, сага балабыз оп-окшош болот, - Аида анын жаагынан сылап аста оозуна оозун жакындатты, - Биз балалуу болобуз Токон.
- Эмне, балалуу болобузбу? - Кайрылып делдээ карады.
- Ооба, сага окшош уул төрөп беремин, - Аида жылмайып оозунан өөп койду, - Балалуу болгуң келеби Токон?
- Жакшы болот ээ бала?
- Ооба, биздин балабыз сага аябай окшош болот, - Аида аны сылап сыйпап бүт денесин кармалап киргенде Токон унчукпай калды, Аида өзү аракетке өтүп аны эптеп кыймылдатты, ошентип ал күнү экөө бирге болду, чынында Аида кыз эмес болчу, шаарда жүрүп бир жигит менен жүрүп ал алдап кеткен эле, ошондуктан өзү ага чабуул жасаган эле. Токон аны кыз же жубан экенин сезген деле жок, бирок сезими бар экенин сезди Аида, анткени кызуу учурунда жан талашып өөп жаткандыктан кубанып алды. Кызыгы эртең менен болду, экөө тең катуу уктап калган экен, Токон туруп алып өзүнүн, Аиданын жылаңач жатканын көрүп бакырып тура калды:
- Аа-ай, биерде эмне жатасың?! - деп Аиданы түртүп ойготту, анын үнүнөн улам Анара чоочуп кетип кирип келе жатып башка чапкандай артка кайрылды. Аида шашыла кийинип:
- Токон, эмне болду сага, биз балалуу болобуз дебедик беле? - деди да кучактап тынчтандыра баштады.- Жо-ок, уят эмеспи, жылаңач жатканың, уят-уят сен жиндисиң уят.
- Уят эмес, биз аялы күйөөсүбүз да, жакында балалуу болобуз.
- Жок-жок, мен уялам, кет үйүңө кетип кал, - деп кийинип чыгып кетти, Аида томсоро отуруп калды: "Неге ушундай болду, Асылбекти эмес сени сүйчү элем го, мен үчүн ушул абалда калдың эле, эми өмүрүмдүн акырына чейин сенин азабыңды да жыргалыңды да бирге тартууга даярмын", - деп ойлонуп көптөн кийин сыртка чыкты. Аиданын ыйлаган көздөрүн көргөн Анаранын ичи тың дей түштү: "Бечарам ай, бу дагы бирөөнүн баласы го, кетирип эле ийсем бекен, ата-энеси эмне дейт, Токонду догдурга алып кетсек үйдө жүрө бермек беле, акыры кетет го, же өзүнө сүйлөшүп көрсөм бекен", - деп ойлонуп үйгө кирип кетти, арадан эки күн өткөндөн кийин:
- Аида, отурчу сүйлөшөлү, - деди Анара.
- Эмне болду апа?
- Эртең Токонду догдурга алып кетем, сен эмне кылайын дейсиң?
- Апа, мен Токондун жанында болсом болобу?
- Кыйналасың го балам.
- Жок, мен кыйналбайм апа, акырына чейин бирге болом, сакайып кетсе баары билинбей калат.
- Эзилип бүттүң го айланайын, сен дагы бирөөнүн баласысың, биерде эмне болуп жатканын кудагыйлар билбейт, билсе сени койбойт эле, - Анара ичтеги кыйнаган оюн айтты, - Сакайып калса кайра келесиң.
- Жо-ок апа, - деп Аида жалдырай карады, - Мен Токонду мындай абалда таштап кете албайм.
- Өзүң бил балам, - Анара үшкүрүп алды.
- Мен кошо барайын апа.
- Мейли, жаткырып дарылатпасак болбойт.
- Өзүм жанында болом.
- Садага болоюн десе, мээнетиң кайтып Токонуң сакайып кетсе кана, биз ата-энебиз, уулубуз менен бирге кыйналып азап чегип өткөнгө кайылбыз, кудайым кулум десе жакшы болуп кетет.
- Ооба апа, мен дагы ошентип ойлойм, анда мен даярдайын, Токонду жуунтуп коеюнбу апа? - деп Аида кубанычтуу ордунан турду.
- Ошент балам, эртең эрте чыгат, - Анара ойлуу келинин карап башын ийкеди, ал ички бөлмөгө кирип кийим-кечесин даярдап, суу жылытып чаркарга Токонду алып кирип жуунтту, ал мындайда унчукпайт, көп деле сүйлөбөйт, уруш чатак чыгарбайт, болгону Аиданы көргөндө кээде эле Асылбек эсине келип жинденип кетчү болгон, кадимкисиндей болуп тиричилик менен иши жок, эч нерсе сезбегендей өзү менен өзү болуп жүрө берет. Эртеси алар жолго чыгышты, Бишкекке алып келип башын тарттырып көргөзүштү, аны көргөн врач Анарага карап:
- Балаңыздын мээсине доо кеткен, туруп-туруп өзүнө келип жатабы?
- Ооба, операциядан кийин бир аз жакшы болуп калган.
- Өкүнүчтүү, эми дагы көрөбүз, дарылайбыз...
- Деги сакайып кетеби?
- Айтыш кыйын, - врач ордунан турду, - Жатып турсун, он-он беш күндөн кийин башка жакка которобуз, - деди да чыгып кетти, Аида жанында калды, ал анын айтканы менен болуп баладай көзүн карап турат. Бир күнү костюмунун чөнтөгүнөн баягы сүрөттү таппай аябай жинденип:
- Кана Мээрим, кана сүрөт, ким алды?
- Токон, эмне болду? - Аида аны кармай калды.
- Менин Мээримим жок, мен аны табам дегенмин, таап берчи мага Аида, ал мени дагы издеп жатат, мен...: мен... - Аиданы түртүп жиберди, - Та-ап!
- Тынчтаныңыз, эмне болду? - Сестра кирип келди, Аида башы дубалга тийип зорго турган: "Мен муну менен жүрүп өзүм дагы келесоо болуп калбасам экен", - деп башын ушалай көпкө турду, Токон сестрага дагы болбой бакырып өкүрүп жатканда Анар кирди:
- Кокуй ай, деги эмне болду?
- Апа, сүрөтү кайда эле, ошого жинденип жатат, - деди Аида.
- Эсиме жара чыгып аны чөнтөгүнөн алып үстөлгө коюп койдум эле, аны жок кылып коюшпаса экен, - Токонго карады эле укол сайганга уктап бара жатыптыр.
- Эмне болгон сүрөт? - деди сестра аларга карап.
- Колго тартылган сүрөт кичинекей кыз тарткан.
- Аны эмне кылат?
- Ээ кызым, оорунун кээри да, - Анара үшкүрүнө уулунун жанына отуруп көз жашын аарчып алды, - Алданемедей балам бар эле, кудай жазаңды берсин аа-а!
- Апа, мен айылга барып ал сүрөтүн алып келбесем болбойт, - деди Аида кайненесине бурула.
- Ошол үчүн убара болосуңбу балам, берип ийгиле деп айтып жиберсекчи, азыр жол кире дагы оңой эмес, сен барып келген акчага дары-дармек алсак болбойбу карангүн, колдо жоктун кордугу күч болуп турганда.
- Мейли анда, мен автовокзалга барып кат жазып берип ийейин.
- Ошент, тааныш чыгып калаар.
- Ооба, мен барайын, - Аида шашыла чыгып кетти, Токон көзүн ачып эле кайрадан кийимдеринин чөнтөгүн карайт, анан издегенин таппай калганда бакырып кыйкырып кирет, бир жумага чейин кагазга ороп берип ийген сүрөт келгенче эчтеке дагы ичпей, бакырып эч кимди жолотпой жатты. Ага сүрөттү колуна бербей костюмунун чөнтөгүнө салып уктап жатканда жанына коюп коюшту. Токон жаш баладай эле болуп калган, эртең менен ойгонгондо кечээгилери эсинде жок кайрадан издейт, бүгүн дагы ойгонуп эле таап алып кубанып кетти:
- Мээрим, мен сени табам, анан биз үйлөнөбүз, чо-оң той беребиз макулбу? - деп жанына келген Аидага карады, - Көрдүңбү, ал кичинекей, сулуу дагы бекен?
- Ооба, кел эми бети колуңду жуу.
- Жуубай эле коеюнчу.
- Кел эми жуу, азыр тамак ичебиз, - деди Аида ага жылмая, күндө ушул көрүнүш, Аиданын апасы кызына таарынып келбей жүргөн, эми ооруканага кетти дегенди угуп келип калыптыр, издеп жүрүп зорго таап келген, палатанын эшигин ачып кирип эле Токонду көрүп жаман болуп кетти: "Курган кыз, шорго малынган экен, өмүр бою жинди менен алышып эмне табат деги", - деп Токонго кайрылды:
- Жакшысыңбы айланайын?
- Жакшы-жакшы, - деди Токон кадимкидей эле.
- Апа, качан келдиңиз? - деп сурап көздөрүн ала качты Аида.
- Үйүңөргө барсам куда айтты, анан өз көзүм менен көрөйүн деп келдим, - деди Оңол кызына нааразы болгондой, - Кетип жатабыз деп айтып койбойт белең ботом.
- Апа...
- Болду, - Оңол кызың акшыя карап эшикке чык сүйлөшөбүз дегендей жаңдап жатканда врач менен сестра кирди.
- Кубатбеков, бүгүн сени башка жакка которобуз, даярдан6а бергиле, кагаздарын даярдап жолдомону жазып койдум.
- Каякка? - Аида врачты суроолуу карады.
- Чым коргонго.
- Эмнеге? - Аида көзүн алайта карады, - Бул...
- Ошондой кызым, ошол жактан оорусуна жараша дарылашат, бизде андай шарттар жок, жакшы болуп кетсин, - деди да чыгып кетти.
- Мына, эми жыргап жат, бас эшикке сүйлөшөлү, - деп Оңол эшикти көздөй басты, Токон алардын эмне жөнүндө сүйлөшүп жатканы менен иши жок сүрөттү кармалап улам сылап коюп отура берди.
- Деги акыл эсиң ордуңдабы? - деди Оңол коридорго чыккандан кийин, - Жинди неме менен канчага чейин алышасың?
- Апа, ал жинди эмес, айттым эле го баары мен үчүн болду деп.
- Ооба, жиндини жинди дейт, Чым коргонго соо немен жөнөтөт беле.
- Азыраак кыйын болуп турат апа, баары өтүп кетет, көрөсүз го Токон сакайып кетет.
- Көп сөздү кой, мени менен кетесиң, сыртта Садыр күтүп турат.
- Акем дагы келди беле?
- Ооба, сени алып кетели деп келгенбиз, - Алар тартышып турганда сиңдисиникине кеткен Анара келип калды:
- Кел кудагый, аман-эсен жатасыңарбы?
- Кудайга шүгүр, - Оңол аны жактырбай карады, - Мен Аиданы эжесиникине алып кетейин, жуунуп келип алсын.
- Апа, бизди азыр алып кетет, камынышым керек.
- Жетет, эми жиндиканага дагы бармаксыңбы?
- Апа дейм.
- Аида, - деди Анара Оңолдун сөзүнөн чыйрыга түшүп, - Сен бара бер, мен өзүм кошо кетем, өз баламды өзүм эле карайм, - Палатанын эшигин ачып кирип кетти. Аида ыйлап жатты:
- Мен эч жакка кетпейм, Токон мен үчүн ушул акыбалга келген, аны бул акыбалда таштай албайм! - деп палатага кирип бара жатканда Оңол аны кармап калды:
- Сени мен бул жиндинин жанына койбойм! - деп жетелеп жөнөгөндө Аида колун силке бошонду:
- Мени балалыктан кечип койсоңор дагы барбайм!
- Өмүр бою жиндинин азабын мойнуңа жүктөнүп өтмөксүңбү ыя?
- Аида, - Анара чыга калды, - Мен сага ыраазымын, кудай ыраазы болсун айланайын, баламдын жинди экенин эми билип отурам, муну укпасам болот эле, эми сен дагы кыйналба балам, башка түшсө байтал жорго деген, кудайдын салганын көрөөрбүз, бара-бара гой.
- Кет дегенде ит дагы кетет, сен итче жоксуңбу ай кыз, бас кеттик, - деп Оңол Аиданы колунан алып дегдеңдете жетелеп кетип жатты, Анара уулунун жанында отуруп алып ыйлап сүйлөнүп жатканда Токон карап коюп отура берди:
- Жараткан, алты жылдан бери ушул оорунун азабын тартты уулум, деги кай күнөөсү үчүн бул абалга келди, ушул уулумдан үмүтүбүз чоң эмес беле, өзү теңдүүлөрдүн алды болуп өстү эле го, неге мындай болду, оң көзүңдү сал жараткан, өзүңдөн өткөн улук жок, жан-жаныбарларды жараткан кудурети күчтүү алла таалам, баарыбыз өзүңдүн колуңдагы кулуңбуз, уулумду сакайта көр, бир келген өмүрүнө жарык жашоо тартуула жараткан алла...
- Даярсыздарбы, унаа даяр, - деп сестра кирди.
- Өзүбүз барсак кабыл ала береби кызым?
- Мен кошо барам.
- Ийи, - деп Токонго карады Анара, - Кетели балам, - Токон каякка дебеди, унчукпай эле колтуктаганда басып кете берди. Ичи сыйрылып көзүнүн жашы көл болгон Анара унаага түшүрүп өзү отурду да кете берди. Ал жердеги врачтар анын историясын карап көрүп бөлмөгө киргизишкен соң:
- Сиз бара берсеңиз болот, биерде өздөрү карашат - деди.
- Жок балам, тамак дагы өзү ичпейт, өзүм карабасам болбойт.
- Эже, биерде калганга болбойт, бизде ушундай, - Асек Ураимович алакан жая жылмайды, - оорулууларды карагандар бар, кабатыр болбоңуз.
- Кантип таштап кетем, жаш баладай эле...
- Баары жайына келет, кабатыр болбоңуз, биз даярбыз эже.
- Кудай колуңарга кубат берсин айланайын, мен алыстан келгенмин, барар жерим дагы жок эле, бүгүнчө баламдын жанында калсам болобу, таң эрте жолго чыгайын.
- Мм, - Асек Ураимович кыйылып туруп анан, - Жарайт, андай болсо арга жок, мындай жашыңызда жолго таштаганга укугубуз жок, - деди да сестрага кайрылды, - Бу кишини бүгүнчө уулунун жанына жаткырып койгула.
- Жарайт, - деп сестра Анараны ээрчитип узун коридор менен барып эң четтеги палатага киргизди, Токон эчтеке менен иши жок кеберетте отурган, аны көрүп:
- Алда-а кагылайын ай, сенин ушундай акыбалыңды көрбөй неге эрте өлүп калбадым экен, жаркылдаган уулумдун ара жолдо калганы үчүн бирөө жазасын алаар бекен, мендей болуп энелери сыздады бекен? - деп көзүнүн жашы куюла карап тура берди, анын эмнеге ыйлап жатканы менен иши жок улам карап коюп колдорун ушалап оозун кыбыратып коюп жатты. Эртеси Анара үйүнө жол тартты, үйүнө келип дагы балдарынын кантип жатканын көрүп көөнү жайланган соң ыйлап кирди, Кубат үйдө жок эле, ал эшиктен кирип эле:
- Жайчылыкпы деги?
- Жайчылык болсо кана, Токонду жиндиканага алып барып койду, - Бырылдап мурдунун суусун алып ыргытты.
- Эмне дейт? - Кубат ормое карады, - Ал жинди деле эмес го?
- Бизге ошондой көрүнөт да, алар үчүн жинди экен Кубат, жакшынакай балам ушинтип калбадыбы-ы!
- Кудайдан башка айла барбы? - Кубат шалдая отуруп калды.
- Ошол да, кудайдан башка айла жок, жараткандан тилейли.
- Көп кайгыра бербе кемпир, Аида жанында калдыбы?
- Аны кетирдим, куру бекер жүрө бергенде эмне, - Анара аны кудагыйы алып кеткенин айткысы келбеди, күйөөсүнүн деле өзүнөн кем эмес кайгырып турганын кантип билбесин. Эрди-аял бири-бирин түшүндү, Кубат ага айтпады, Оңолдун келип алып өйдө-төмөн сүйлөп кеткенин: "Жинди балаңарга чырактай кызымды алып берип башын айладыңар, жетет, алып кетем", - деген болчу ал келгенинде...
Мээрим атасынын кызматтык иши боюнча ар кайсы райондун совхозуна которулуп ар кандай мектептерге окуду, ошентсе дагы ал Токонду унута албады, Баатырбек күнү түнү кеч келип кызын кээде көрсө кээде уктап жатканда көрөт, Гүлнара андан кийин эки уул төрөгөн, үч бала менен үйдө, Мээрим бир күнү калем салгычты кармап отурганда Гүлнара:
- Ой аны ыргытып ийсең боло, эскирип калбадыбы, жаңысын сатып бербедим беле, - деди.
- Мама, бул деген белек да, кантип ыргытмак элем? - деди ойлуу.
- Болбогон буюмду белек деп турганын кара, - Гүлнара кызын жактыра бербей карады, - Аны карап отура бербей сабагыңды оку, жакында экзамениң башталат.
- Мама, сабагым жакшы эле го, - деп туруп келип апасына эркелей мойнунан кучактады, - Мама, Токон дагы чоңойгондур ээ?
- Анын эмнесин сурайсың кызым, жетип жетпей алар да жашап жатышкандыр, бири кем дүйнөдө каалаганын жасай албаган кандай жаман.
- Эми ата-энесинин жок жарды жашаганына Токон күнөөлүү эмес да, - Мээрим ойлуу кайра сабак даярдоочу үстөлүнө келди, - Мен Токонду көргүм келет мама, кандай болуп калды экен?
- Аны унут кызым, сени атаң Алишерге берем деп жатпайбы.
- Мен аны айткан жокмун, кандай жигит болгонун көргүм келет.
- Кой, мен өз ишимди кылайын, - Гүлнара бөлмөдөн чыкмак болуп эшикке жакындады.
- Мам...
- Айта бер, дагы эмне дегиң келди?
- Айылга барып келбейинби?
- Эмнеге, ал айылда жээк жаатыбыз болбосо делеби?
- Токондордукуна барып келейин, атама айтпай эле коюңузчу.
- Болбойт, чоочун эл, сен бойго жетип калдың, бирөө жарым...
- Ой коюңузчу, макул деп эле койсоңуз мам.
- Жок, аны кыялыңа дагы келтирбе, - деп Гүлнара чыгып кетти, Мээрим ойлонуп отуруп калды, ал азыр онунчу классты бүтмөк, дал ушул кезде Токон операциядан кийин өзүнө келе албай калган эле. Убакыт өтүп мединститутка кирип окуп калды, албетте атасынын тааныштыгы, кадыр баркы менен. Баатырбек ошол жылы катуу ооруп калды, көзүнүн тирүүсүндө кызын ишенимдүү жерге берип көңүлүн жайлагысы келип мурдатан сөз кылып жүргөн Бекмуратка Мээримди келин кылып бермек болду. Алишер институтту жаңы бүтүп келип экономист болуп иштеп жаткан, экөөнү жолуктурмак болуп жайкы каникулда үйүнө келген Мээримди Гүлнара дүкөнгө жумшады. Анын алдынан Алишер чыгып учурашып калды:
- Кандай Мээрим, окууларың жакшыбы?
- Жакшы, баары ойдогудай.
- Мен сага атайын жолукканымды билээрсиң?
- Билем, бирок биз эски салтты артка ташташыбыз керек го?
- Ата-энебиз ушуну каалап турса.
- Биздин өз эркибиз жокпу, сиз деле ойлонуңузчу, биз бири-бирибизди эч качан сүйгөн эмеспиз туурабы, анан кантип бирге болобуз?
- Мээрим, сенин айтканың туура дечи, бирок жашоо алдыда эмеспи, балким көнүшүп кетебиз, - деди Алишер кызды көз кыйыгы менен карап, жерди бутунун башы менен чукулап.
- Жок, мисалы мен көнө албайм, - Мээрим аны тике карады.
- Анда атаңдын сөзүн сыйлабаганыңбы?
- Кеп анда эмес, экөөбүздүн келечегибизде жатпайбы.
- Жо-ок, мен ата-энемдин сөзүн эки кылган эмесмин.
- Тагдырыңды таразага салгың келеби?
- Ооба, бет алдымда кандай нерсе күтүп турганын билгим келет.
- Тозок болсо дагыбы?
- Албетте, ансыз деле тагдырдын сыноосу жалаң жыргалдан турбайт.
- Мен анте албайм, себеби менин балалыгымдан бери бир гана максатым бар, андан баш тарта албайм, - Мээрим ойлуу басып жөнөдү, - Максат коюп жашоо ар бир адам үчүн кенен ачылган жолду табуу, мен ошону таап өз максатыма жетким келет.
- Жигитиң барбы?
- Азыр жок.
- Муну кандай түшүнсөм болот?
- Каалаганыңыздай.
- Мээрим, мен сени менен бат эле тил табышып кетем деп ойлодум эле, андай болгон жок, талашып тартышуунун да кажети жок экен, - деди Алишер аны жүзүнө үңүлө карап, - Чындыгын айт, жигитиң болсо мен сөзүмдү кайра алам, ата-энеме биринчи жолу каршы чыксам боло берет, - деп күлдү кайра Алишер.
- Ачыгын айтайынбы? - Мээрим аны карап күлүмсүрөй туруп, - Менин азыркы тапта жигитим жок, бирок жүрөгүмдө бирөө жашайт, - Мээрим кетип жатып сүйлөп бара жатты, - Ал кандай жигит болду, мени эстейби же унуттубу билбейм, бирок ал менин балалыгымдан бери жүрөгүмдү ээлеп алган, менден башкалар болсо балким баарын унутаар, андан кийин деле көп классташ күттүм, көп эле досторду көрдүм, ал негедир эч качан эсимден чыкпады, кээде түшүмдө мени атымдан атап жардамга чакыргансыйт, эмнеге экенин түшүнбөдүм...
- Каякта эле?
- Таш Көмүрдө.
- Оо-уу, алыс го?
- Ооба, абдан алыс.
- Канчада элеңер анда?
- Мен ондо, ал он экиде эле...
- Сегиз жыл өтүптүр да?
- Ооба, бирок сегиз жыл мен үчүн сексен жылга тете болду.
- Бала кездеги оюн тура, - Алишер каткырып калды, Мээрим унчуккан жок, дүкөндөн керектүүсүн алды да кайра жолго түштү, негизи үйүндө баары эле бар, болгону экөөнү сүйлөшсүн деп эле жөнөткөн, аны Мээрим деле билет.
- Кеттик, - деди өзүн күтүп турган Алишерге.
- Жарайт, - Экөө катар басып келе жатышты, - Эмне дейсиң?
- Кандай? - Мээрим аны түшүнө бербей карап калды.
- Ата-энебизге эмне дейбиз?
- Сиздин жүрөгүңүз эмне десе дей бериңиз.
- Анда макул дешим керек да, - Күлө карады Алишер, ал кубангандай эле, - Мен сага үйлөнүүгө каршы эмесмин.
- Музду кучактап жатууга даярмын дейсизби?
- Бара-бара өз ордуна келет деп ойлойм.
- Жаңылып жатасыз, мени сезимдерим алдабайт.
- Сезимдериң эмнени туйдурат?
- Ашыгып чечим чыгарба дейт.
- Балким ашыкканыбыз туурадыр, өз убагында бири-бирибизге көнгөнгө.
- Бул өтө чоң жаңылууга алып келе турган жол, сиз өз жүрөгүңүз менен кеңешип көрдүңүз беле?
- Менин жүрөгүм баары туура деп эсептейт, - Алишер күлүп койду, алар үйгө жакындашты, ушул арада Мээрим ага бир да жолу жылмая карабады: "Мейли, азыр ошенте берет, анан өзү эле баскан изимди санай баштайт, кыздардын баары эле кылыксына беришет башында", - деп ойлогон Алишер сылык коштошуп анан үйүнө жөнөдү. Мээрим эчтеке болбогондой үйгө кирип баштыгын койду да бөлмөсүнө өтүп кетти, Гүлнара үн дебеди, кечке маал Бекмурат менен Сурма келип тойду тездетүүнү сүйлөшүп кетишти, Баатырбек төшөктө жаткан:
- Ата, - деди Мээрим жанына келип отуруп.
- Айта гой кызым.
- Ата, мен Алишерге баргым келбейт.
- Эмне? - Баатырбек ормое башын көтөрдү.
- Мени жөн эле кыстап жатасыз ата, эртеңки келечегимди ойлосоңуз боло?
- Сени эч ким кыстабайт кызым, болгону мен сени бактылуу болсун деп жатпайынбы, - Баатырбек онтоп алды, - Сенин бактыңды ойлойм кызым.
- Папа, мени түшүнсөңүз.
- Жок, адегенде мени ук, - Баатырбек башын өйдө көтөрдү, - Апаң экөөбүз деле бактылуу жашадык, мына биз сүйлөшпөй этпей эле ата-энебиздин айтканы менен баш кошконбуз, инилериң жаш, абалым оор кызым, кандай күн болуп кетээрин ким билет, кокус көзүм жумулуп кетсе көөнүм тынч болсун.
- Пап, антпеңизчи, сакайып ке5тесиз папа, - Мээрим атасынын көкүрөгүнө башын коюп ыйлап ийди, - Көрөсүз го сиз аман-эсен сакайып кетесиз.
- Эркем десе, эгерде бул өмүрдөн өтсөм дагы жашоого нааразы эмесмин, жакшы жашадым, кыскасы бир гана өкүнүчүм кызымды берип бактылуу жүзүн көрсөм, келин алып балдарымдан көөнүм тынчыса болмок, - Оор дем алып үшкүрүп ийди, - Аттиң, өмүр дегенге адам тойбойт экенбиз да, сүйсүн деп бала берди, каалаганымдай кызматтын үзүрүн көрдүм, дагы кудайдан силердин үй-жайлуу болуп небере күтүшүңдү күтүп жатам, көр пендемин да-а...
- Ата, - деп жиберди Мээрим, - Сиз капаланбаңызчы, мен макулмун ата.
- Садагам десе, сен бактылуу болосуң кызым, Алишер жаман жигит эмес. Баатырбек кубана жүзү тамылжый жатып калды, анын оорусун врачтар айыкпайт дешкен эле, аны аялы менен балдарына айттырган эмес, ооруканадан чыкканда эс алып кайрадан дарылануусун улантат деп коюшкан, бирок Баатырбек баргысы келбегенин айтып үйдө жатып алды.
- Баатыр, көп сүйлөй бербей эс алсаңчы, кызың экөөң аябай сүйлөштүңөр, - деди Гүлнара кирип, - Тамак даяр болуп калды, алып келейинби?
- Ооба, азыраак эле алып кел.
- Макул, - деп Гүлнара ага муздатып алып келип, аркасына жаздык коюп жөлөп отургузуп алдына салфетка төшөп колуна карматты, - Ыңгайлуу болдубу?
- Болду, байбиче балдарыңды тойгуза бер.
- Алар эми чоңойбодубу, даяр немени өздөрү эле ичет.
- Мейли байбиче.
- Тойго камынып бүттүк, эки күндөн кийин Мээримди алып кетишет.
- Бактылуу болсун, бир неберемди көрсөм болот эле...
- Дөөрүбөчү Баатыр, бала болуп кетесиң да, - Гүлнара ичи тызылдап турса дагы көңүл улай сүйлөдү, - Буйруса көрөсүң, андан көрө врачтарды угуп дарылансаң болот эле, эми Мээримди узатып алсак жатып дарылан ээ?
- Макул байбиче.
- Сен бизге керексиң Баатыр, менде бир тууган, төркүн деген жок, уулдарың менен Мээримди өз-өзүнчө үй-жай күттүрүп койсок экөөбүз санаторияларга чогуу барып эс алалы, жамандыкты ойлой бербе, - деп эшикке чыгып кетти, ал сыртка чыгып ыйлап-ыйлап анан бети колун жууп кайра кирди, балдарына кейигенин көрсөткүсү келбеди. Баатырбек саналуу гана өмүрү калганын билгенден кийин өзүнө-өзү кайрат берип: "Тобо дейин, бул дүйнөдө мен киммин, дөө-шаалар өткөн дүнүйө эмеспи, ушунчалыгына шүгүр, уулду-кызды берди, баланын үнүн угуп жытын жыттап балдыр тилине кандым, кыял жоругуна тойбой искедим, жаман жүрбөдүм, сыйдын үстүндө болдум, кызматымдан пайдаланып бир ээр адамдарга кысым көрсөтүп жаман айткан болсом алла өзүң кечир, өзүңдүн колуңдагы алсыз кулуңмун, балдарым бактылуу болсо болду, өзүңө өзүмдү тапшырдым алла, бери каратсаң да алып кетем десең да ыраазымын", - деп ойлонуп тамагын ичкенден кийин жатып уктап кетти. Түшүндө ата-энеси жанында отуруптур, өнтөлөп эле кадимки тирүүсүндөгүдөй аяктагы сүткө окшогон аппак нерсени оозуна кармап: "Мынчалык неге жүдөп кеткенсиң уулум, ушуну ичип алсаң өзүңдү жакшы сезип каласың, ичип ал ушуну, көптөн бери сага деп катып жүргөнбүз, жолуга албай жатпадыкпы, эми биздин дагы санаабыз тынч болот", - дегенде: "Ата, силер дагы ичпейсиңерби", - дейт Баатырбек: "Жо-ок балам, ал сенин ырыскың, биздин иче турганыбыз башка", - деп эле көздөн кайым болушту. Ойгонуп кетсе бүткөн боюнан көл шал болуп тердеп калган экен: "Кудая тобо-о, кадимкисиндей эле жүрүшкөн экен, сакайып кетет окшойм, врачтар айыктыра албаган дартты түштөгү берген аян аркылуу сакайта алабы, ким билсин, кудайдан башка улук жок эмеспи", - деп өйдө болмок болду эле бүт денеси жеңилдеп калыптыр. Акырын туруп эшикке чыкты да кранга бети-колун жууп жатканда Гүлнара көрүп:
- Баатыр, жыгылып кетпе, - деп жетип келди.
- Жыгылбайм байбиче, керемет түш көрдүм, Жамгырбекке Атайды жиберип бир эчки алдыр түлөө өткөрөлү, анан атамдарга куран окуталы, - деди.
- Ооба-ооба, түшүң туш келсин чалым, кудайым берет экен, - деп кубанган Гүлнара үйгө ээрчише кирди. Андан кийин Атайды айылга жөнөтпөй эле базардан бир кой бир козу алдырып түлөө өткөрүштү, андан бир күндөн кийин куран окутушту, эки-үч күндөн кийин Мээримди Алишер ала качып алды, жол жобосунун жасашты, бул учурда Баатырбек
үйгө өзү кирип чыгып калды, аны көргөн врач абдан таң калды, бирок ал эч нерсе дебеди. Гүлнара экөө отурганда:
- Керемет түш болду кемпир, кеседеги сүт экенин же кымыз экенин билбейм, канчалык жутсам дагы бөксөрбөдү, - деди мурутун сылай.
- Ырыскыңды бөксөртпөй берген экен, кудайдын өз эрки да чал, амандыгың биз үчүн олжо эмеспи, Мээримди болсо күйөөгө бердик, жакшы кишилерге келин болду, Алишер дагы жаман эмес.
- Атайды быйыл окууга жөнөтпөй калдык, буйруса эмдиги жылы киргизели ээ?
- Өзүң сакайып кетсең эле болду, балдарды аманчылык болсо окутабыз, - деп экөө кеңешип чай ичип отурушту. Ошондон кийин Баатырбек ооруканага дагы барбады, өзүнөн-өзү сакайып кетти, бул керемет көрүнүшкө өзү менен катышып жүрчү врач досу абдан таңгалып сурачу болду, бирок ал эчтеке айтпады. Бүгүн дагы келип аны менен аркы беркини сүйлөшүп отуруп:
- Баке, чынын айтсам такыр ишенгим келбей турат, борбордон берген врачтардын аныктамасы, биздин текшерүүнү бүт жокко чыгардың, мунун сыры эмнеде? - деди суроолуу тигилип, - Медицинанын алы жетпеген ооруну кандайча жеңдиң?
- Бир гана алланын колунда экенибизди унутпа досум, мени алланын өзү сактады, мен өзүмө-өзүм эмес кудайга ишендим, биротоло тапшырып салдым, ошентип билинбей сакайып бара жаттым.
- Эми бир текшерүүдөн өтүп көрбөйсүңбү.
- Эмнеге?
- Өпкөнүн кандай болуп калганын көрөлү.
- Жок, кереги жок, - деди Баатырбек, - Эмне болсо да көрдүм, үстүбүздө кудуреттүү кудай турат, кандай болоорун ошол гана билет.
- Туура дечи, бирок биз жетимиш жыл бою кудай жок деп жашап келбедик беле, партиянын милдетин өзүң дагы аткарып көрдүң, иши кылса изилдөө керек.
- Жок досум, башканы изилдегиле, мени тынч кой.
- Мейли досум, көңүлүңө алба, кызык окуя болду, отуз жылдык тажрыйбамда мындайды көргөн эмесмин, - деп көпкө отуруп анан кетти Кемел. Ал кеткенден кийин Баатырбек: "Кызык адамдарга деги эмне керек, ооруңдан сакайып кетсең дагы суроо салат, ооруп жатсаң андан бетер", - деп өзүнчө ойлонуп калды. Мээрим Алишерге тийгени менен өзүн таптакыр ээн талаа эрме чөлдө калгандай эле бир бечара сезип жүрдү, Алишер анын көзүн карап эле турат, бирок ага мустайып бир жылмайбады.
- Мээрим, эмнеге көңүлүң ачылбайт? - деди бир күнү Алишер.
- Жакында сабак башталат, кетишим керек.
- Ойлонбой эле кой, экөөбүз тең бир жума калганда кетебиз.
- Жумушуңчу?
- Аяктан иш таап иштейм да.
- Мм, - деген Мээрим анын өзү менен кетишин каалабай турду.
- Мээрим, биз эми бир үй-бүлөөбүз, сен менин аялымсың, ички сырыңды катпай оюңдагыны мага айтсаң болот, - деди көптөн кийин Алишер.
- Эмнени айтам?
- Сенин мага көңүлүң жок билем, бирок өзгөрүү болуш керек да.
- Кандай өзгөрүү, мен сага айтканмын, музду кучактап жаткың келеби деп, кебиме кулак салбадың, өзүңө башка жар издешиң керек эле.
- Мен сени тандадым, жактырып калганым күнөөбү?
- Билбейм, бирок сен менин жашоомо бекер кирдиң.
- Эмнеге?
- Себеби, мен сени сүйбөйм.
- Сүйбөсөң сүйүп кетесиң.
- Болушу мүмкүн эмес.
- Неге андай дейсиң?
- Билип турам, менин жашоомдо башка бирөө бар...
- Жомогуңду кой Мээрим, - деп Алишер кызаңдай сыртка чыгып кетти: "Мени сен түшүнбөйсүң, ал мени күндүр-түндүр чакырып жатат, жардамым керекпи ага билбейм, ал баягы эле мен көрүп коштошкон бойдон, бирөөгө айтсам акылынан айныптыр дешээр, неге мындай экенин өзүм дагы билбейм", - деп ойлонуп мелтиреп отура берди. Кечинде кызуу келди, өздөрүнүн бөлмөсүнө кирээрде апасы наалып калды.
- Ичип алыпсың да балам, жакында шаарга кетесиңер, көп ичпесеңчи.
- Апа, мен барбайм шаарга.
- Апей ботом, аялыңдын өзүн кетирип ийесиңби анан?
- Окуй берсин, мен ордумда эле иштей берем, - деп кирип кетти, Мээрим диванда ары карап уктап жаткан, төшөгү салынуу, аны көрүп: "Көңүлү жок немени эмнеге ала койдум, өздөрү караанымды көргөндө кашын серпип, көзүн сүзгөн кыздар жок эмес эле, эмнеге буга жалдырадым", - деп анын карама каршысындагы креслого отуруп ойлонуп жатып уктап кетти. Мээрим анын келгенин байкаган жок, төшөгүн салып коюп анан күтүп отуруп уктап калган, бир кезде түш көрүп жатты, ал баягыдай эле чачына барпырата лента тагынган секелек экен, Токон экөө кол кармашып гүлдүү талаада кооз гүлдөрдү терип жашынмак ойноп жүрүп эле бир кезде бири-бирин таптай калат, жанынан чоочун жигит өтсө аны карабай кайра эле Токонду издеп убараланып жатканда Алишер пайда болуп: "Мен мындамын, сен мени тааныбай калдыңбы?", дейт: "Жо-ок, сен башкасың, Токон эмессиң, ал эми эле ушул жерде болчу", - деп өзүн караса эми элеги өрүлүп лента байланган чачы узун болуп артында жазылуу экен: "Мен качан чоңоюп кеттим, - десе Алишер ырсайып: "Сен менин аялымсың да", дейт: "Жо-ок, мен сени тааныбайм, мен Токонду издеп жүрөм, ал эми эле ушул жакка жашынган", - деп бет алдын көздөй жүгүрүп жөнөдү, кете берип бир кезде эле баягы гүлдөр саргайып кетип анын арасында бүрүшүп өзүнүн бала кездеги ата-энеси менен өзүн тарткан сүрөттү алып Токон отурат: "Жүрү кеттик, биерде эмнеге отурасың", - деди эле ал: "Сен кимсиң. Мен бул сүрөттү тарткан кызды издеп жүрөм", - дегенде Мээрим: "Ал менмин да", - десе ал ары карап: "Жо-ок, ал сен эмессиң, мен сени тааныбайм", - деп сүрөттү карап отуруп алды эле Мээрим ага канчалык: "Мен Мээриммин", - десе дагы укпай жатып ойгонуп кетсе жүрөгү элеп-желеп болуп лакылдап калыптыр, чочуп тура калды: "Ал соо эмес, ооруп калса керек", - деп ойлонуп туруп караса Алишер креслодо уктап жатыптыр. Сыртка чыгып суу ичип кайра келсе ал көзүн ачып:
- Төшөккө жатпайсыңбы? - деди.
- Сенчи?
- Мен сени ойгонсуң дедим.
- Жата бербейт белең, - деп өзү жатып алды. Алишер андан кийин сүйлөбөдү: "Сүйбөгөнгө сүйкөнбө деп туура айткан экен, окуусун окуй берсин, балким ошондон ары бирөөнүн сүйүп кетээр же ойлонуп мени сүйүп калаар, өз эркине коеюн", - деп ойлонуп кайра креслого жатып алды. Ошондон көп өтпөй Мээримди шаарга жөнөтүп өзү кала берди, ал муздай болуп сузданган бойдон кете берди, Алишердин да жүрөгү муздап башка кыз менен жүрүп алды, ал бухгалтер болчу, иштери бирге, бара-бара экөө бири-бирин сүйүп калып ата-энесине кеңешмек болду, бул кезде арадан эки жыл өтүп кеткен, Мээрим ата-энесине келет да Алишерге кайрылып келбеди, өзү да басып барган жок, экөөнүн тең ата-энелери өкүнүп калышты.
- Ата, мен үйлөнөм, - деди Алишер.
- Эмне? - Бекмурат уулун ормое карап калды, - Мээримчи?
- Ата, эми ал үйгө келбейт.
- Уруштуңар беле?
- Жок, ал мени сүйбөдү, - Башын жерге салды.
- Башында неге айтпадың?
- Силерди капа кылгым келбеди.
- Бул кызың кимдин кызы?
- Өзү мени менен иштейт, ата-энеси бар...
- Өзүң бил, бирок шаарга барып Мээримге бир жолугуп кел, мен Баатырбекке айтайын, ортодогу достук мамилени экөөңөр бекемдейт экен десе...
- Менде эмне күнөө?
- Болуптур бар, - Бекмурат андан аркысын уккусу келбеди, Алишер Айтурганга үйлөндү, экөө ынтымактуу, жумуштарына бирге барып бирге келишет, аны угуп Мээрим кубанып алды, акыры окуусун дагы бүттү, убакыт зымырап өтүп аны Чым- Коргонго жөнөттү, дипломун жазууга дал ошондой ооруларды изилдеген эмгек жазган эле, аерге барып иштеп калды, бирок ал азыр аны тааныбайт эле. Историяларын көрүп таанышып көрүп байкаган деле жок, анткени ал Токондун атын толук билчү эмес, Кубатбеков Токтобай дегенди жөн гана окуп койду. Ошол күнү Аида келген, ал ата-энесине болбой баса берип Токонго бир сыйра кийим-кече, тамак ашын көтөрүп келген эле. Коридордон Токонду колтуктап сыртка алып чыгып бара жатканын көрүп: "Күйөөсүбү, же ини агасы болду бекен", - деп ойлоп койгон. Арадан эки-үч күн өткөндө оорулууларды текшерип, ар бири менен жакындан таанышып кандай абалда экенин көрүп жүрүп Токондун палатасына кирди. Ал колундагы кагазды ката күлүп койду.
- Атыңыз ким?
- Менби, мен билбейм, - деп ары карап кетти.
- Атаңызды билесизби?
- Ой койчу, бар-бар кет, - деп колун шилтеп койду, - Мээрим унчукпай туруп башкаларын көрдү, алар андан дагы жаман эле, кайра Токонду бир карап алып: "Мунун эмнеден минтип калганын билүүм керек", - деп ойлонуп кабинетке келсе Урматбек Сариев бар экен.
- Жанагы Токтобай деген оорулуунун толук диагнозу кандай, аварияданбы же жыгылганбы? - деди кызыга.
- Бирөөлөр урган го, мээден операция да болгон экен.
- Кыйын болуптур, өзүн билбейт тура.
- Кээде кадимкидей эле болуп калат, оору да, - деп койду Урматбек.
- Томографиясы барбы?
- Анысы келбептир.
- Эмнеге, кайдыгерлик го, бул жака которуп жатканда баарын бериш керек эле.
- Азыр сен ошентип жатасың, бир аз жылдан кийин ишиң дагы болбой калат, - Урматбек күлүп койду.
- Менин диссертациям дал ушундай оорулар боюнча, - деди Мээрим ойлуу, анан аны кайрадан томографиялык аппаратка түшүрмөк болду, эртеси келген Аиданы көрүп атайын жолукту.
- Сиз Кубатбековдун эмнеси болосуз?
- Аялымын.
- Ал операциядан чыккандан кийин кандай эле?
- Аны жакшы билбейм, биз кийин үйлөндүк.
- Сиз тийгенде кандай эле?
- Бир топ эле жакшы болчу.
- Кантип, качан кайра ооруп калды?
- Жакшы билбейм, - Аида сүрөт жөнүндө айтсамбы, айтпасамбы деп ойлонуп туруп калганда Мээрим кайра сурады.
- Мунун баары жолдошуңуздун сакайышына өбөлгө болот деп ойлойм, балким бирөө капа кылгандыр, катуу сөз айткандыр, мээге таасири тийген нерсе болсо керек?
- Кайдан, эч ким эчтеке дебейт болгону...
- Айта бериңиз, баарын билишим керек.
- Жанында бир сүрөт бар, ошону карап эле өзүнчө ойлонуп мени урушуп ушул болду.
- Кандай сүрөт, көрсө болобу? - деди Мээрим, бирок ал ушул саатта бала күнүнөн бери көргүсү келип жүргөн жакын адамынын оорукчан экенине жүрөгү сыздап бир аздан кийин эмне кылаарын билбей аргасы кетээрин сезбеди.
- Ал аны эч кимге бербейт.
- Жаман экен, мен сүйлөшүп көрөйүнчү, - деп палатаны көздөй бара жатты, экөө ээрчишип киргенде Токон аны бир карап алып кайра бурулуп кетти.
- Токон, бул кыз врач, сени менен сүйлөшөм дейт, - деди Аида, Мээрим Токон дегенди укканда: "Токон, Токон, балким башкадыр, кайсы айыл экенин дагы жакшы билбей калдым", - деп көздөрү алаңдай Токонду теше тиктеп туруп калды: "Көздөрүнөн тааный аламбы, балким жүзүндө окшоштук бардыр, ай кудайым ай эсимде эч нерсеси калбаптыр, болгону аты гана, аты гана, аты гана", - деп ойлонуп жатып сыртына чыгара айтып алганын сезбей калды:
- Аты гана эсимде кетпеди.
- Эмне дедиңиз? - Аида ага таңгала карады.
- Аа-а, - деген Мээрим өзүнө токтото керебетке келип отурду, - Кел ойнойбуз, - деп экөө ойноп жүргөндөгүдөй алакандарын тосту, - Кана кел ойнойбуз.
- Ойнойбуз, - деди Токон ага күлө карап, экөө алакандарын чапкылашып ойноп жатканда Аида күлүп карап турду, - Токон, мен тарткан сүрөттү берчи, - деди Мээрим күтүлбөстөн эле.
- Сен аны мага бергенсиң, - деп Токон чөнтөгүнөн бүктөмдөрүнөн айрылып түшкөнү калган сүрөттү алып чыкты, - Сен меникин бер.
- Мен унутуп калыпмын, эртең алып келем.
- Болбойт, сен Мээрим эмессиң, - деп Токон сүрөттү кайра салып алды, Аида ичинен таңгалып: "Балким ошол Мээрим чын эле ушул болуп жүрбөсүн, мен тарткан сүрөт деди го, эми эмне болот, бекен келген экенмин, же үй-бүлөөсү бардыр, оорулууга врачтар ушундай мамиле кылып айыктырат да", - деп ойлонуп турганда Токон керебетке жатып алды, бутун бүрүштүрүп бетин жаап алган, - Жо-ок, ал Мээримди өзүм табамын, анан үйлөнөбүз, мен аны табам, - деп сүйлөп жатканда Мээрим жаман абалда ордунан турду да палатадан чыгып кетти: "Ооба, бул ошол экен, неге мындай акыбалга келди, алигиче мени унута элек экен, аялы да бар тура, мейли, өзүмдү билгизбей бар күчүмдү салып айыктыруум керек", - деп кабинетине келип сумкасынан эскирген пеналды алып кармалап ойго батты, бир жолу өзү ушул калем салгычты унутуп үйгө калтырып койгон экен Гүлнара мусурга салып коюптур, келип эле китептер турчу текчени, үстөл үстүн, тумбочкаларын карап таппай анан апасына карады:
- Апа, калем салгыч кайда?
- Ботом, эми анын эмне кереги бар сага?
- Керек апа керек, кайда таштадыңар?
- Таштандыга кошуп койдум.
- Эмне? - Мээрим жүгүрүп чыгып эле мүшөктөргө салынган таштандыны төгүп ичинен таап алып жууп кургатып туруп сумкасына салып алган эле, ошондон бери ал сумкасынын бир бурчунда: "Муну көрсө сөзсүз эсине келет, сакаят Токон, өкүнүчтүү ал эми башканыкы, ошентсе дагы бир адамды сактап калышым керек", - деп калем салгычты кармалап отурганда Аида кирди.
- Келиңиз.
- Ал мени жолотпой жатат, тамагын ичпей койду.
- Күндө ошентеби?
- Ооба, - Аиды уялып кетти, мен кечээ эле келдим, негизи кайненем карачу.
- Жүрү, барып көрөлү, - Экөө ээрчише палатага келди, Мээрим атайын эле калем салгычты ала келген, - Токон муну карачы, - деди ал.
- Аа-а, келе меники! - Токон кубанычтуу тура калды.
- Сен сүрөттү бер.
- Сагабы? - Токон аны тигиле бир топко карап турду.
- Ооба, мага бер, ал сүрөттү мен тартканмын го?
- Макул, келе мен көрөйүн, - деп колун сунду. Мээрим калем салгычты берди, аны айландыра карап көрүп артында: "Токондон Мээримге эстелик", - деген жазууну окуп алып секирип кирди:
- Тапты-ым, таптым Мээримди!
- Ооба, мен Мээриммин, кел Токон тамак ичебиз, - дегенде жанындагылар аларга кол чаап киришти, - Кел ичесиңби?
- Ооба, кардым ачты, - деген Токон отуруп алып тарелкадан тамакты шашыла ичип жатты, Аида ындыны өчө сыртка чыгып отургучка отуруп ыйлап алып анан кайнатасыныкына жөнөдү. Аны көрүп Анара чоочуп кетти.
- Кел Аида, кайдан келе жатасың?
- Токонго бардым.
- Качан бардың эле, кудагый эмне деди?
- Аларга айтпай кетип калгам, - Аида чарчагандай улутунуп алды.
- Кандай экен, жылыш барбы?
- Баягыдай эле.
- Кагылайыным ай, чырактай гана балам ушинтип өмүр бою кала береби кокуй, - деп ыйламсырап калганда:
- Апа, Мээрим табылды, - деди Аида.
- Кайсы Мээрим? - Анара түшүнбөй карады.
- Токон алып жүргөн сүрөттү тарткан кызчы?
- Ал кайдан жүрүптүр?
- Врач экен, ошондой оорулуулар жөнүндө илим жактайт экен.
- Ии-ий, атасы кызматчы болсо окуйт да, тааныдыбы анан?
- Экөө сүйлөшүп калышты, - Аида дагы улутунуп ийди, - Эми кетсем болот го, сакайта турган адам табылды апа.
- Ал эмнең ботом, жакшы болуп кетсе сенин бактың эмеспи, кой эртең экөөбүз тең баралы, кудайдан болуп сакайып кетсе сенин дагы биздин да бактыбыз да айланайын, кой Кубатбекти козу таап кел дейин, союп алып баралы, - Анара калдастап калды, - Тамак ичиши кандай экен?
- Мээрим ичирди...
- Ой кокуй күн оо-ой, Мээрим- Мээрим дебей күйөөңдү өзүң карабайт белең, сакайып бара жатканда жанында болсоң ал баарын эстейт да.
- Билбейм апа, Мээримди көргөндөн кийин дитим барбай калды.
- Баса ал күйөөгө тийиптирби?
- Билбейм.
- Сураштырып көрбөйт белең?
- Экөө бала кезиндегидей баштаса эле унчуга албай калдым.
- Эмне дейт? - Анара Аиданы элээ карады.
- Ал менден сурап барып эле мен тарткан сүрөт кана деди, Токон болсо меники кана, сен Мээрим эмессиң деп болбой койду, - Аида болгон көргөнүн айтып жатты, - Анан экөө алакандарын чаап ойноду...
- Капыра-ай де, кантсе дагы догдур да ээ, анын ою менен ойногонун кара.
- Ой экөө ошентип ойношчу тура мурда.
- Ким билсин, таптакыр бөлүнчү эмес, - Анара бир нерсени эстей калып жылмайып алды, - Бир жолу азандан Гүлнара көтөрүп келиптир, Мээрим ыйлап алган, эмне болду десем, Токондукуна барам деп болбой туруп алды дейт, анда төрт жашта болчу, Токондон эки жаш кичүү, ал дагы үйгө кирбей Мээримдин үйүн карап ойнобой отура берчү, таңгалчубуз биз, тамакты дагы бири-бирисиз иччү эмес, айласы жок ата-энеси тамагын куюп Мээримди кошо алып келип таштап кетчү, - Күлүп калды, ал качанкы бир окуяларды эстей берди, аны карап турган Аиданын жүрөгү ооруп чыкты: "Демек алар кайра кошулушаар, табышып калды го, ал дагы анын бергенин жоготпоптур, демек унуткан эмес, балким тагдыр аларды ушундай жол менен бириктирээр, Токон мени сүйгөн эмес жүрөгүмдө бирөө бар дечү эмес беле, калп эле өзүмдү-өзүм алдаганча кетип калайын", - деген ойдо болуп турду.
- Кел балам, - деп Кубат кирди ошол маалда.
- Келдим ата, - Кымырына карады.
- Кудагыйлар жакшы жатышабы балам?
- Жакшы жатат...
- Аида Токонго барып келиптир, - деди Анара.
- Кандай анан, жылыш барбы балам? - Кубат келинин көңүл бура карады.
- Жакшы эле го.
- Кудай дейли, жакшы болуп кетээр, бирөөгө жамандыгыбыз жок.
- Сен отурба, бир козу таап келип сой, эртең мен Токонго барайын.
- Мейли кемпир, күздө беребиз дейинби?
- Ооба, күздө мал келгенде беребиз де, - Кубат кайра туруп жөнөдү, ал кеткен соң Аида камыр жууруду, боорсок жасап, эт бышырып кеч жатышты, Аида ата-энесиникине барбай өздөрү жатчу бөлмөгө кирип жатып алды. Анара ал кеткенден кийин: "Кубат, Баатырбектин кызы врач экен дейт, ошондой жин оорулары жөнүндө илим жактап жаткан имиш, Токонду Мээрим карап жатыптыр, - деди акырын.
- Ким айтты?
- Аида айтып келди.
- Ошол сакайта алаар бекен?
- Буйруса жакшы болуп кетет.
- Ошондой эле болсо болду...
- Эртең жолго чыгабыз, өз көзүм менен көрүп дайындап келейин, - Анара өзүнчө эле кудуңдай ойлонуп жатты, эртеси эрте туруп Аида экөө жолго чыкты, Токондон кийинки баласы Ботобек аларды таксиге салып койду, ал мектепти бүтүп калган, Сатыбеги онунчу класста, кызы жок үч уулу бар. Кечке маал зорго Чым-Коргонго жетишти, ошол күнү кезекте башка врач эле, алар эптеп эле Токондун жанына киришти, анан аларды ашканага чыгарды, Токон негедир Аиданы дагы эле карагысы келбеди, мурдагыдан бир аз дурус болуп калыптыр, алып барган эттен жеп чай ичип отурду:
- Токон, жакшы болуп калдыңбы балам? - деди Анара аста.
- Апа, мен оору эмесмин го? - деди ал.
- Ошентсе деле...
- Токон, Мээримди таптыңбы? - деди Аида ага кызыга.
- Ал кетти, эртең келет, - деп мулуңдай күлүп койду.
- Ал ким эле балам? - Анара сынай сурады.
- Мээримчи апа, унутуп калдыңбы, ал келди, эми мен ага үйлөнөм, - дегенде Аида менен Анара тиктеше калды, - Мен ага мага тиесиңби дедим.
- Уулум, сенин аялың бар да, Аидачы? - деди Анара.
- Аидабы, мен аны алган эмесмин апа, Мээримди гана алам, - дегенде Аида чыгып кетип ыйлап жатты, Анара эмне дээрин билбей туруп калды. Ал же Аиданын артынан барып сооротоорун, же Токонду жалгыз калтыра албай турду.
- Уулум, өзүңдү жакшы сезип калдыңбы?
- Апа, мен жакшымын, Мээримге үйлөнсөм эле болду, - деди апасын күлө карап, Анара анын кандайына түшүнө албай турду, - Качан үйгө алып кетебиз? - деди анан.
- Токон, Мээримдин күйөөсү бар болсо кантебиз балам?
- Жок, анын күйөөсү жок, - деп Токон ылдый карап отуруп кабагын салды, - Мага айтат эле да, менин күтүп жүргөнүмдү билди.
- Мейли садагаң, - Анара шуу үшкүрүп алды.
- Апа, мен жакшы элемин, мени жинди деп ойлоп жатасыңарбы? - деди Токон көптөн кийин, - Мен эми атам экөөңөрдү багамын, Мээрим айылга врач болуп иштейт.
- Мейли-мейли, Аиданы кантебиз анан?
- Ал кетет апа, мен ага үйлөнбөйм.
- Мейли, - Анара унчукпай калды: "Дагы эле өзүнө келе элек, Мээрим көрүп туруп эле буга кайдан тийсин аттиң, көрүнбөй койсо болмок экен, эми аны көрбөй калса кайрадан ооруп сакайышы кыйын го, мунун мээсине зыян өтө катуу тийген экен да кудай жазаңарды бергилер ай, чырактай баламды жиндиге айлантты", - деп ойлонуп мелтиреп отуруп калды.
- Апа, эртең Мээримге учурашасыңбы? - деди Токон ага тигиле карап, ушул ирээт анын көздөрү кадимкисиндей жалжылдай, жүзү албырып өзүнчө энеге башкача бактылуудай көрүндү, - Аиданы кете бер де апа, мен аны менен жашагым келбейт, - деди акырын, - Ал кете берсин апа, анан мага таза кийим алып келип бергилечи, үстүмдү көрүп уялдым.
- Эмне дейсиң, садагам менин каралды-ым! - Анара аны кучактап ыйлап жатты, ал канчадан бери үстүндөгү кийими жөнүндө ойлончу да эмес, которуп койсо жүрө берчү, - Акыл эсиңден айланайыным, эртең базардан эле алып келем балам, Ботобек бизди багып жатат, ал айылда там салып иштеп акчаны жакшы таап калды балам, Сатыбек болсо он бирди бүтөт, инилериң сени көрүп кубанышат го, атаң байкушчу... - Анара ыйлап да сүйлөп да жатты.
- Апа, - деди анан Токон, - Мен жакшы элемин, үйгө барсам мен дагы иштейм.
- Садагаң кетейиним, - Анар уулун кучактап солкулдап ыйлай берди, Аида аларды сырткы босогодон угуп турду: "Бул жинди эмес турбайбы, менде мурун эле көңүлү жок экенин билгем, эмнеге балдардын тилин алдым экен, өзүм сүйгөн адам деп аядым да, мындай болоорун кайдан билдим, сакайып кеткени жакшы болду, эмнеси болсо дагы адам катарына кошулсун, менин аны сүйгөнүмдүн эсесине сакайып кетсе болду", - деп ойлонуп ал бир бош бөлмөгө кирип жатып алды, оюнда аларга көрүнбөй эле шаарга кетип калмак болду. Бирок аны Анара издеп келип таап алды.
- Апа, мени издедиңизби? - деп тура калды Аида.
- Ооба, заматта кайда кетип калдың ботом?
- Апа, мен эртең кете берейинчи.
- Жо-ок, али эрте балам, жөн эле өзүңдү андан алыстата бербе да.
- Эмне кылам анан, эки жылдан бери келе жатам го?
- Саргара жортсоң кызара бөртөсүң деген, эми жемиши оозуңа түшөөрдө туруп кеткениң болбойт, - Анара анын жанына отурду, - Токон уктап калды, мен сени издеп чыктым, оорулуулар аз экен ээ?
- Ой апа, биякта дурусураактары жатат экен, өтөө жамандары тигил жагында, - деди Аида, - Бул жакта акырындык менен сакайып кетет деген үмүт барларын кармашат.
- Ии-ий кокуй, кайдан билейин.
- Апа, Токон өзүнө келип калыптырбы? - Аида кайненесин карады.
- Ошондойбу дейм, бир ишеним бир ишенбей турам балам, кудай буйруса көрөбүз го, сен эртең бир жагына отуруп жакындап чай-пай куюп бере коюп турсаң.
- Ошондо эле мени жакшы көрө калабы апа?
- Шашпа, ал дагы калыстайт, ойлонот да балам, адегенде өзүнө келип алсынчы, - деп Анара келинин көндүрүп жатты, анткени аны аячу, ушунча жыл үн дебей кагуу жесе дагы чыдаганына, кызмат кылып аракет кылганына, сакайып кетет деп үмүтү үзүлбөй күткөнүнө ыраазы болчу, кандай адам адамдын ак мээнетин унутсун.
- Апа, ал Мээрим дей берсе мен чыдай албайм да, ал дагы ага мурункуларын эстетип жатпайбы, - деди ыйламсырай.
- Ботом ал догдур, оорулууну айыктырыш керек да, балким ошентип аны эсине келтирээр, анна дагы докторлугун жактайт экен дедиң го?
- Ооба.
- Ошонун баарын изилдейт да капырай, - деп Анара келинин жоошутуп түнү бою экөө сүйлөшүп чыгышты, таңга маал отурган жеринде уктап кетишти. Бир кезде кобур-собурдан ойгонуп көзүн ачып Анара турду да Токондун палатасына келсе ал ойгоно элек экен, врачтар келип аркы терки кирип чыгып жатышыптыр, алар чогулуп бир кабинетке кирип кетишкенде Анара Аиданы ойготуп экөө жуунуп келип күтүп калышты. Бир кезде тапырай врачтар чыгып келе жатканда Аида:
- Апа, Мээримди тааныйсызбы? - деди шыбырай.
- Кайдан, анда бомпойгон кичинекей эле кыз болчу да.
- Тигил жакты караңыз, тиги ортодогу узун бойлуусу.
- Кайсы-кайсы?